بررسی عوارض قرص اورژانسی بر پریود و سایر عوارض‌های آن
مقدمه
قرص اورژانسی یک روش پیشگیری از بارداری پس از مقاربت محافظت نشده است که در ایران و بسیاری کشورها با نام‌های تجاری مختلف عرضه می‌شود. این قرص‌ها با مکانیسم تاخیر در تخمک گذاری یا تغییر پوشش رحم از وقوع بارداری پیشگیری می‌کنند. هرچند استفاده اورژانسی از این داروها نسبتا بی‌خطر است، اما مصرف آن گاهی با بروز تغییرات هورمونی و عوارضی همراه است. در این مقاله از وبلاگ لوکس دارو، سازوکار و انواع مهم قرصهای اورژانسی مرور شده و عوارض جانبی معمول و نادر آن‌ها به ویژه تاثیرشان بر سیکل قاعدگی مورد بررسی قرار گرفته است.
قرص اورژانسی چیست و چگونه عمل می‌کند؟
قرص اورژانسی معمولا یک یا چند قرص هورمونی است که حداکثر تا پنج روز پس از رابطه محافظت نشده مصرف می‌شود و تفاوت چندانی با قرصهای پیشگیری معمولی ندارد جز در دوز و زمان مصرف؛ مثلا لوونورژسترول یا اولی پرستال دوز بالاتر یا تک دوز مصرف می‌شوند تا روند تخمک گذاری را موقتا مختل کنند. سازوکار اصلی، جلوگیری یا تاخیر در رهاسازی تخمک از تخمدان است.
این داروها بارداری تثبیت شده را خاتمه نمی‌دهند و تاثیری بر سلامت جنین یا ناباروری دائمی ندارند. به گفته سازمان بهداشت جهانی، پس از مصرف این قرص‌ها هیچ خطری برای باروری آینده وجود ندارد و به سرعت قابلیت باروری به حالت طبیعی بازمی‌گردد. مصرف اورژانسی به هیچ وجه جایگزین روش پیشگیری منظم نیست و نباید به طور مداوم استفاده شود، اما گاهی موقتا لازم می‌شود (مثلا پس از پاره شدن کاندوم، فراموشی چند قرص معمولی).
با عوارض قرص اورژانسی آشنا شوید
همانطور که میدانید طبیعی است که برای همچنین قرصی که از بارداری جلوگیری می‌نماید، عوارضی نیز به همراه داشته باشد که در ادامه با آن‌ها آشنا خواهید شد.
1. تاثیر در زمان قائدگی (تاخیر یا زودتر)
ممکن است پریودتان چند روز زودتر یا دیرتر از موعد معمول اتفاق بیفتد؛ این تغییر معمولا موقت است و در چرخه بعدی نظم می‌یابد. همچنین ممکن است خونریزی بین قاعدگی (لکه بینی) یا پریود سبک‌تر سنگین‌تر نسبت به قبل داشته باشید. تقریبا یک سوم مصرف کنندگان گزارش کرده‌اند پریود بعدیشان سنگین‌تر از حالت عادی بوده است. این تغییرات ناشی از اختلال موقت هورمونی و جابجایی زمان تخمک گذاری است.
2. حالت تهوع و استفراغ
شایع‌ترین عارضه قرص اورژانسی، تهوع خفیف است. درصد قابل توجهی از زنان (بیش از 40 درصد) پس از مصرف روش یوزپه (قرص خوراکی ترکیبی) دچار حالت تهوع می‌شوند و برخی استفراغ خفیف را تجربه می‌کنند. با لوونورژسترول تکی این درصد کمتر است اما ممکن است معده‌تان ناراحت شود. برای پیشگیری می‌توانید نیم ساعت قبل از مصرف، داروی ضد تهوع مصرف کنید یا پس از خوردن قرص کمی استراحت نمایید.
3. سردرد و سرگیجه
حدود 10 تا 15 درصد زنان در مطالعات، سردرد خفیف یا سرگیجه گزارش داده‌اند. این موارد معمولا گذرا هستند. تجربه برخی زنان نشان می‌دهد مصرف مقدار زیادی آب یا استراحت کوتاه مدت به رفع آن کمک می‌کند.
4. حساسیت سینه و درد شکم
سینه‌ها کمی متورم یا دردناک می‌شوند و ممکن است گرفتگی یا درد خفیف در شکم احساس شود (مشابه درد پیش از عادت ماهانه). حدود 10 تا 15 درصد موارد درد شکم مشاهده شده و حساس شدن سینه‌ها نیز رخ می‌دهد.
5. خستگی و احساس کسالت
برخی خانم‌ها بعد از مصرف قرص اورژانسی احساس خستگی غیر معمول دارند. در مطالعات بالینی خستگی جزو عوارض قرص اورژانسی (حدود 10 الی 13 درصد) محسوب شده است که البته این حالت کوتاه مدت بوده و اغلب در همان روز اول برطرف می‌شود.
6. آکنه یا تغییرات خلقی
گزارش‌های پراکنده از تغییرات خلقی یا جوش زدن مطرح شده، اما شیوع مشخصی ندارد. به طور کلی تمام این عوارض جانبی خفیف و گذرا هستند و معمولا نیازی به درمان خاصی ندارند.
نکات مهم پس از مصرف قرص اورژانسی
1. پیگیری دوره قاعدگی
پس از مصرف، چند روز به تغییر زمان پریود دقت کنید. اگر پریودتان بیش از یک هفته دیر شد، توصیه می‌شود آزمایش بارداری دهید تا از عدم بارداری مطمئن شوید. متخصصان معمولا توصیه می‌کنند در صورت تاخیر بیش از ۷ روز نسبت به موعد معمول، حتما تست بدهید.
2. دوباره مصرف در صورت استفراغ
اگر طی دو ساعت بعد از خوردن قرص دچار استفراغ شدید، حتما قرص را مجددا مصرف کنید. چون این قرص‌ها در سه چهارم موارد موثرترند، تکرار دوز ضروری است تا اثربخشی حفظ شود.
3. استفاده از روش محافظتی
تا شروع پریود بعدی، حتما از کاندوم یا روش محافظتی دیگری استفاده کنید. بخصوص پس از قرص حاوی اولی پرستال نباید فورا روش‌های هورمونی دیگر آغاز شود و توصیه می‌شود تا یک سیکل (حدود 5 روز بعد) فقط از کاندوم کمک بگیرید.
4. مراقبت از تغذیه و داروها
مصرف غذای سبک و مایعات کافی در 24 ساعت اول پس از مصرف توصیه می‌شود. همچنین برخی داروها (مثلا داروهای ضد صرع یا گیاهی مانند جینکوبیلوبا) می‌توانند اثربخشی را کاهش دهند، پس در مورد داروهای مصرفیتان با پزشک مشورت کنید.
5. پیگیری عوارض غیرمعمول
در صورتی که درد شدید ناحیه زیر شکم یا خونریزی شدید (مثل پریود غیرعادی) داشتید یا علائم غیرعادی مثل تب بسیار بالا را تجربه کردید، سریعا به پزشک مراجعه کنید. این موارد نادر است ولی ممکن است نشانه مشکلات دیگر مانند حاملگی خارج از رحمی باشد.
انواع قرصهای اورژانسی و عوارض مرتبط با هر یک
1. قرص حاوی لوونورژسترول (Levonorgestrel)
این قرصهای پروژستینی متداول‌ترین نوع قرص اورژانسی هستند. بر اساس توصیه سازمان بهداشت جهانی، مقدار معمول آن 1.5 میلی‌گرم به صورت یکجا (مثلا قرص NorLevo) یا دو دوز 0.75 میلی‌گرم 12 ساعت فاصله (مثلا Postinor2) است. مطالعه‌های بالینی نشان داده بیش از 31 درصد زنان بعد از مصرف این قرص‌ها پریود سنگین‌تری داشتند. مهم‌ترین عوارض لوونورژسترول عبارتند از:
- تهوع
- سردرد
- درد
- گرفتگی شکم
- خستگی
در چند درصدی از موارد لکه بینی یا خونریزی خفیف بین دو پریود هم گزارش شده است. معمولا تغییرات قاعدگی پس از مصرف لوونورژسترول موقت است؛ یک مطالعه نشان داد این تغییرات کوتاه مدت بوده و در سیکل بعدی برطرف می‌شوند. تجربه برخی زنان نیز حاکی از این است که نخستین پریود پس از مصرف ممکن است یک هفته زودتر یا دیرتر از معمول بیاید که جای نگرانی ندارد.
2. قرص حاوی اولی‌پرستال (Ulipristal acetate)
این قرص (با نام تجاری Ella یا EllaOne) یک داروی جدیدتر است که تا 5 روز پس از رابطه کارایی دارد. اثرگذاری آن کمی بالاتر از لوونورژسترول است و معمولا فقط یک دوز 30 میلی‌گرم مصرف می‌شود. از آنجایی که نخست با نسخه تجویز می‌شود، دسترسی ساده آن در ایران محدودتر است. عوارض قرص اورژانسی نیز مشابه بوده که تهوع، سردرد، سرگیجه، درد شکم و خستگی هستند.
نکته مهم این است که اولی‌پرستال می‌تواند سیکل بعدی را تا چند روز تحت تاثیر قرار داده و ممکن است پریود شما اندکی زودتر یا دیرتر از زمان معمول اتفاق بیفتد. اگر بیش از یک هفته به تاخیر افتاد، تست بارداری توصیه می‌شود. یک عارضه گزارش‌شده دیگر، خونریزی غیرمعمول سنگین (Heavy bleeding) است که در بروشور این دارو ذکر شده؛ با این حال در عمل اکثر خانم‌ها فقط لکه بینی خفیف تا خستگی تجربه می‌کنند. تجربه مصرف کنندگان نشان می‌دهد درصد کمی از زنان پس از EllaOne پریود خیلی سنگین یا خیلی سبک داشته‌اند، اما اغلب این تغییرات نیز خودبه‌خود رفع می‌شود. در کل، اولی‌پرستال نیز عوارض دائمی ندارد و تنها واکنشی به تغییر هورمونی گذرا است.
3. روش یوزپه (قرصهای خوراکی ترکیبی)
این روش که با نام روال یوزپه یا نسخه دوگانه شناخته می‌شود، شامل مصرف دو نوبت قرصهای ضدبارداری معمولی حاوی استروژن و پروژسترون (مثلا ترکیب اتینیل‌استرادیول+لوونورژسترول) است. از آنجا که استروژن نیز به این ترکیب اضافه می‌شود، عوارض آن نسبت به روش‌های تک‌دارویی بیشتر است. بیش از 40 درصد زنان حالت تهوع متوسط تا شدید دارند و بسیاری از افراد استفراغ می‌کنند.
همچنین سردرد، سرگیجه و درد شکم شایع است. این روش دیگر کمتر استفاده می‌شود چون اثربخشی و تحمل آن نسبت به سایر روش‌های اورژانسی کمتر است. تغییرات قاعدگی مشابه روش‌های دیگر بوده و ممکن است پریود کمی جلو بیفتد یا با تاخیر همراه شود. از آنجا که تهوع بالا است، پزشکان اغلب پیش از مصرف، ضد تهوع تجویز می‌کنند. به طور کلی، عوارض روش یوزپه مشابه سایر روش‌ها اما اغلب قوی‌تر است و به سرعت برطرف می‌شود.
4. قرص حاوی میفپریستون (RU486)
میفپریستون داروی معروف پایان بارداری است، اما در دوزهای کم (510 میلی‌گرم) تا 5 روز پس از مقاربت هم می‌تواند به عنوان روش اورژانسی استفاده شود. مطالعات نشان داده هر دو دوز 5 و 10 میلی‌گرم در پیشگیری اضطراری موثرند.
عوارض جانبی آن بسیار خفیف و نادر است. در یک مطالعه در سال 2015، حدود 91 درصد زنان دچار خستگی یا احساس خستگی بودند و کمتر از 5 درصد هرکدام تهوع، سرگیجه، درد شکم یا حساسیت سینه گزارش کرده‌اند. لکه بینی مختصر پس از مصرف نیز در 45 درصد موارد دیده شده است. بیش از 98 درصد زنان تا هفته سوم پس از مصرف پریود شده‌اند، ولی تقریبا 51 درصد پریودشان بیش از یک هفته به تاخیر افتاده است که مشهودترین تاثیر هورمونی میفپریستون است. به بیان دیگر، میفپریستون دوره را معمولا تا چند روز جابه‌جا می‌کند.
با این حال، در هیچ موردی عوارض حاد یا بلند مدت جدی گزارش نشده است؛ از این رو عوارض شدید همواره اندک و ناچیز است و جنبه‌ای از پیشگیری به شمار می‌آید. با توجه به ماهیت میفپریستون (تحریک خونریزی)، اگر بارداری رخ داده باشد ممکن است لکه بینی سنگینی ایجاد شود، اما تا زمانی که پریود شروع شود یا تست بارداری منفی شود، نگرانی خاصی ندارد.
سخن پایانی
در این مطلب از وبلاگ لوکس دارو آموختید که قرص اورژانسی اگرچه در جلوگیری از بارداری ناخواسته موثر است، اما عوارض قرص اورژانسی می‌تواند تغییرات موقتی در سیکل قاعدگی و چند عارضه خفیف ایجاد کند. شایع‌ترین عوارض عوارض قرص اورژانسی شامل تهوع، سردرد، درد شکم و لکه بینی است که معمولا خود به خود برطرف می‌شوند. تغییر در زمان پریود (تاخیر یا زودآمدن) نیز رخ می‌دهد، اما طبق تحقیقات این اختلال موقت بوده و در سیکل‌های بعدی به وضعیت طبیعی بازمی‌گردد. در مجموع، مصرف اورژانسی فقط یک راه حل اضطراری است و نباید جایگزین روش‌های پیشگیری منظم شود؛ همچنین تکرار مکرر آن می‌تواند میزان این نوسانات قاعدگی را افزایش دهد.
پرسش‌های متداول درباره عوارض قرص اورژانسی
1. آیا مصرف قرص اورژانسی باعث ناباروری یا آسیب به تخمدان‌ها می‌شود؟
خیر. مطالعات نشان داده مصرف یک یا چند بار قرص اورژانسی اثر ماندگار منفی روی توان بارداری ندارد. بازگشت سریع سیکل باروری به حالت عادی پس از مصرف طبیعی است و هیچ گزارشی از آسیب دائمی سلول‌های تخمک وجود ندارد.
2. آیا عوارض قاعدگی پس از قرص اورژانسی دائمی است؟
خیر. عوارضی مثل تغییر زمان یا سنگینی پریود معمولا کوتاه مدت‌اند و در یک یا چند سیکل بعد اصلاح می‌شوند. چنانچه پریود بیش از یک هفته عقب بیفتد یا خونریزی غیرمعمول شدیدی دیده شود، باید تست بارداری انجام شود و در صورت نیاز به پزشک مراجعه شود.
3. اگر بلافاصله بعد از قرص اورژانسی استفراغ کنم چه کنم؟
اگر کمتر از 2 ساعت از مصرف قرص گذشته و استفراغ کردید، حتما قرص دیگری مصرف کنید تا مقدار موثر دریافت شود. می‌توانید همراه قرص، یک قرص ضد تهوع (مثل دیمن هیدرینات) نیز استفاده کنید تا حالت تهوع کاهش یابد.
4. چه چیزهایی ممکن است بروز سنگین پریود را کاهش دهد؟
داشتن رژیم غذایی مناسب، مصرف مایعات فراوان و استراحت بعد از مصرف قرص به بسیاری کمک می‌کند. برخی داروسازان پیشنهاد می‌کنند در روز مصرف، یک لیوان آب یا دوغ کم نمک بنوشید و از خوردن غذاهای سنگین خودداری کنید.
5. آیا عوارض قرص اورژانسی با بارداری مداخله می‌کند؟
خیر. اگر تست بارداری قبل از مصرف منفی بوده و پس از مصرف مثبت شد، باید از پزشک بخواهید شما را راهنمایی کند. قرصهای اورژانسی تاثیری روی جنین یا سقط آن ندارند؛ بنابراین در صورت بارداریِ قبل از مصرف، صرف قرص مانع ادامه بارداری نمی‌شود. مهم است بدانید وقتی قرص اورژانسی تاثیرگذار است، تنها از وقوع بارداری جلوگیری می‌کند و پس از رخداد حاملگی، نقشی در آن ندارد.
6. مصرف مکرر قرص اورژانسی اشکالی دارد؟
هرچند مصرف پرتکرار عوارض کوتاه مدت بیشتری (از جمله نامنظمی‌های مکرر قاعدگی) دارد، اما به نظر نمی‌رسد خطر سلامتی بلند مدت (مثل سرطان سینه یا آسیب تخمدان) ایجاد کند.